Wykonanie przedruku anastatycznego z odbitki ksero na kamień jest prostym sposobem reprodukowania obrazu bez obawy o zniszczenie cennej i niejednokrotnie jedynej zachowanej odbitki oryginałowej.

Kamień litograficzny lub blacha po uczuleniu powierzchni są bardzo wrażliwe na zatłuszczenie nawet śladowymi ilościami substancji, które po odpowiednim przygotowaniu mogą być częścią rysunku. Aby spowodować zatłuszczenie kamienia, nie musimy rysować bezpośrednio na jego powierzchni, wystarczy przygotowany na innych podłożach rysunek przenieść na kamień. Metoda taka to duże ułatwienie, szczególnie gdy rysunek chcemy wykonać poza pracownią. Zasada klasycznego przedruku jest dość prosta i polega na wykonaniu rysunku na specjalnym papierze, który następnie przenosimy, poprzez odciśnięcie, na podłoże właściwej matrycy.

Biorąc pod uwagę charakter transferu, rozróżniamy papier przedrukowy i papier autograficzny. Pierwszy przenosi na swojej powierzchni farbę, drugi - materiał rysunkowy: kredę lub tusz litograficzny. Papiery stosowane w tej metodzie pokryte są specjalnymi emulsjami wykonanymi na bazie klejów zwierzęcych lub roślinnych. Na tak zagruntowanym podkładzie możemy wykonać rysunek lub odbitkę graficzną, a po zwilżeniu go od strony papieru, wykorzystując właściwość rozwarstwiania się podłoża, przedrukować pracę na kamień. Właściwie każdy rysunek wykonany przy użyciu tłustego materiału powinien dać się przedrukować na kamień lub blachę. Oczywiście wysychanie lub starzenie się materiału na papierze zmusza nas do wykonania przedruku w określonym czasie. Pomijając szczegóły techniczne wykonywania przedruków, chciałbym przybliżyć pojęcie przedruku anastatycznego, aby opisać współczesną metodę wykorzystania go w grafice.

Przedruk anastatyczny, stosowany na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego wieku, był sposobem otrzymywania faksymilowych druków litograficznych ze starych miedziorytów, drzeworytów i litografii, przy tym odbitek najbardziej zbliżonych do oryginału. Do przedruku anastatycznego należało użyć dobrej jakości odbitki (ostrej i nieuszkodzonej), najlepiej świeżego druku, na którym farba zachowała jeszcze zdolność zatłuszczania kamienia lub blachy. Czystą odbitkę poddawano kąpieli w wodnym roztworze gumy arabskiej zakwaszonej niewielką ilością kwasu, np. azotowego, a następnie zmiękczano na niej farbę, pocierając ją tamponem z waty zwilżonym olejkiem terpentynowym.

Druk stary, z wyschniętą farbą, przed włożeniem do kąpieli wodnej przecierano roztworem benzyny, wody mydlanej i amoniaku. Po opłukaniu odbitki, rysunek pocierano rozrzedzoną, tłustą farbą przedrukową. Papier nasiąknięty słabym roztworem kwasu odpychał farbę, która przywierała tylko do wydrukowanego wcześniej rysunku. Przedruk polegał na odbiciu (przy silnym docisku) rysunku z farby na odpowiednio uczuloną płytę. W metodzie tej często dochodziło do uszkodzenia lub wręcz zniszczenia, cennej i niejednokrotnie jedynej, zachowanej odbitki oryginałowej.

Wykorzystując zasady, które umożliwiają wykonanie przedruku anastatycznego ze starych druków bez obawy o ich zniszczenie, opracowałem własną metodę przedruku z odbitki kserograficznej. Stosowane powszechnie przenoszenie obrazu z odbitki ksero przy zastosowaniu metody rozpuszczania tonera agresywnymi rozpuszczalnikami (nitro, tri lub acetonu) uważam za mało skuteczne. Nasączony papier odbitki kserograficznej, lub podłoże do przedruku, mogą w przypadkowy sposób przenieść obraz. Pigment tonera przykleja się do powierzchni kamienia, nie zatłuszcza go i jest fizycznym nośnikiem dla farby. Nie do końca kontrolowane nasączanie papieru może spowodować rozmycie, lub odwrotnie, tylko częściowe przeniesienie obrazu z odbitki ksero na kamień lub inną powierzchnię. Nie bez znaczenia jest też fakt szkodliwości używanych rozpuszczalników.

Niedogodności te, przy pełnej kontroli procesu i oceny materiału do przedruku możemy wyeliminować, traktując odbitkę ksero i znajdujący się na papierze toner jako gotowy nośnik dla farby. W metodzie tej wykorzystuję właściwości mokrego papieru, zachowującego się podobnie jak wilgotna powierzchnia kamienia, spreparowana roztworem kwasu i gumy. Tak jak kamień, wilgotny papier odpycha tłustą farbę, która przylega tylko w miejscach utrwalonego na odbitce ksero tonera, będąc jej nośnikiem. W celu uzyskania pełnego i pewnego zatłuszczenia kamienia, farbę przedrukową otrzymuję, ucierając farbę piórową z gęstym tuszem litograficznym i tynkturą asfaltową w proporcjach 2:1:1. W razie potrzeby rozrzedzam ją kilkoma kroplami olejku terpentynowego.

1. Stanowisko z czystą, odtłuszczoną szybą oraz materiałami niezbędnymi do rozpoczęcia preparowania odbitki ksero.

Papier nawilżamy słabym roztworem kwasu azotowego i gumy arabskiej (na 100 ml roztworu dodajemy 3-4 krople kwasu), (fot.2).

2. Preparowanie papieru odbitki ksero najlepiej jest wykonać na czystej, odtłuszczonej szybie.

Po usunięciu nadmiaru preparatu możemy przystąpić do nadawania farby małym wałkiem, wykonanym z drobnoporowatej gąbki. Odbitki kserograficzne wykonywane są na papierach gładkich, jednak te, po zmoczeniu, mają tendencję do rozwarstwiania się jak każdy inny papier. Lekko obracający się wałek nie przykleja się do papieru, a tym samym nie uszkadza tonera. Nadmiar tonującego rozcieńczalnika oraz farby na wałku usuwamy, wykonując pierwsze nadania na dodatkowej odbitce ksero. Powstały na początku nadawania ton z czasem słabnie, a miejsca poza rysunkiem stają się czyste (fot.3).

3. Nadawanie na odbitkę ksero farby, po uprzednim zdjęciu jej nadmiaru na dodatkowej kopii

Ewentualne zabrudzenia usuwamy, przemywając odbitkę preparatem. Nadawanie należy wykonywać ostrożnie, niezbyt obficie mocząc papier oraz nakładając niewielkie ilości farby na wałek; woda działa odpychająco na farbę, zaś nadmiar farby na odbitce, podczas tłoczenia ulega częściowo rozgnieceniu, dając w efekcie nieostry i powiększony rysunek. Papier który jest nadmiernie namoczony preparatem, położony na kamieniu trawi jego powierzchnię. Przedrukowany rysunek podlega zazwyczaj dalszej obróbce retuszerskiej, dlatego też powierzchnia powinna być w pełni podatna na kolejne zatłuszczenie. Aby to osiągnąć, odbitkę z farbą należy położyć czystą stroną na bibule filtracyjnej i odsączyć z nadmiaru preparatu (fot.4).

4. Odbitkę ksero z nadaną farbą należy położyć na bibule filtracyjnej w celu odsączenia z niej nadmiaru preparatu.

Również podczas tłoczenia odbitkę ksero należy przykryć suchą bibułą filtracyjną. Kamień lub powierzchnia płyty, na której wykonamy przedruk, powinna być gładka, uczulona lub co najmniej podgrzana ciepłym powietrzem (fot.5).

5. Moment nakładania odbitki na kamień.

Przedruk należy wykonać krótko po nadaniu farby, gdyż papier i farba na tonerze wysychają dość szybko. Przedruk anastatyczny z odbitki kserograficznej można wykonać na prasie litograficznej lub wklęsłodrukowej (stosuję oba sposoby). Tłoczenie lub walcowanie wykonujemy tylko w jednym kierunku, stopniowo zwiększając docisk (fot.6).

6. Przedruk na kamień przy użyciu prasy litograficznej wykonujemy zwiększając stopniowo docisk płozy i tłocząc tylko w jednym kierunku.

Podczas przedruku, na kamieniu odciska się tylko warstwa farby przedrukowej; odbitka ksero właściwie nie ulega zniszczeniu i może służyć do oceny rysunku lub do kolejnego przedruku (fot.7).

7. Moment zdejmowania odbitki ksero po przedruku. Na kamieniu odciska się tylko warstwa farby, a odbitka ksero w zasadzie nie ulega zniszczeniu.

Należy wziąć poprawkę na fakt, że podczas moczenia papier rozwarstwia się, tym samym rysunek na odbitce ksero ulega rozjaśnieniu. Jeżeli papier odbitki kserograficznej po przedruku nie schodzi w całości z kamienia, z usunięciem przylegających resztek proponuję wstrzymać się do następnego dnia. Zatłuszczenie na kamieniu uzyskane metodą przedruku anastatycznego z odbitki ksero należy traktować jak rysunek wykonany tuszem litograficznym. Po wyschnięciu farby wykonujemy retusz, następnie kamień talkujemy i gumujemy. Przewidując łączenie przedruku z inną techniką, należy powierzchnię kamienia przygotować do odpowiedniej techniki rysunkowej.

Przedruk z odbitki ksero dzięki swej perfekcyjności nosi cechy fotografii reprodukowanej przy użyciu kserografu, warto go więc wzbogacić innymi działaniami rysunkowymi. Metodą przedruku możemy wykonać także kompozycję o dużym formacie bez konieczności dysponowania powiększeniem rysunku na jednym arkuszu papieru. Do przedruku wykorzystujemy odpowiednio mniejsze fragmenty odbitek kserograficznych, które po spreparowaniu i nadaniu na nie farby układamy w oznaczonych miejscach na kamieniu lub na innym podłożu. Wykorzystując możliwość nadawania tłustej farby na spreparowaną odbitkę ksero, możemy przenieść rysunek na inne podłoże np. papier (fot.8),

8. Metodą przedruku anastatycznego z odbitki ksero możemy przedrukować obraz na papier. Odbitkę ksero możemy "nadać" właściwie każdą farbą graficzną, "wydłużoną" np. pokostem graficznym. Ze względu na konieczność uzyskania obrazu pozytywowego, odbitka ksero powinna zawierać obraz odwrócony.

linoleum (fot.9),

9. Moment zdejmowania odbitki ksero po przedrukowaniu jej na linoleum. Po zatalkowaniu i wysuszeniu na nim farby, możemy przystąpić do przygotowywania matrycy linorytu. Przedruki na papier lub linoleum lepiej jest wykonywać na prasie wklęsłodrukowej.

deskę lub blachę. Istotną cechą tej metody jest automatyczne odwrócenie rysunku, tak ważnego przy sporządzaniu matrycy w technikach grafiki artystycznej. Podczas drukowania papier kładziemy bezpośrednio na matrycy, otrzymując ponownie obraz odwrócony we właściwą stronę. Przedruki wykonane z odbitek ksero zwykłego i ksero laserowego różnią się, dając w efekcie większe możliwości, które warto poznać i w miarę potrzeby wykorzystać przy sporządzaniu matryc. Powszechny dostęp do urządzeń kopiujących oraz wykorzystanie ich możliwości technicznych, wreszcie łatwość spreparowania odbitki kserograficznej i możność dokonania jej oceny przed wykonaniem przedruku, powinny zachęcić do przeprowadzenia interesujących eksperymentów także w innych działaniach plastycznych.

Witold Warzywoda,
litograf, pracownik dydaktyczny Akademii Sztuk Pięknych w Łodzi.
Text & Cover, Nr 4 / I. 2002 /. Wydawca: PR ABSORB dla Antalis Poland Sp. z o.o.